DOĞADAKİ EKSTREM OLAYLAR

Herhangi bir doğa olayının aşırı veya sıra dışı ölçülerde gerçekleşmesi olaylarına / herhangi bir yerde bu güne kadar hiç görülmeyen veya nadir görülen olaylara ekstrem olay adı verilir.

 

Ekstrem olayların doğal ve beşeri süreçlerin işleyişine etkisi büyüktür.

HİDROLOJİK KARAKTERLİ EKSTREM OLAYLAR

Aşırı Yağışlar;

 

·         Bir bölgede ortaya çıkan yağışın beklenenden daha fazla artması anlamına gelmektedir.

·         Aşırı yağışlar yeryüzünün bazı kesimlerinde etkisini sürdürmektedir. Örneğin Musonlar Asyası olarak bilinen Güney Asya kıyılarındaki bir ülke olan Bangladeş her yıl oluşan aşırı yağışlar nedeniyle zor günler yaşamaktadır. Aynı durum Musonlar Asyası ülkelerinin bir çoğunda yaşanabilmektedir (Çin, Hindistan gibi)

Bu durum doğal ve beşer süreçler içerisinde şu olumsuz sonuçlara yol açabilmektedir;

1.       Ani su baskınları

2.       Taşkınların sayısında artış

3.       Toprak kayması ve heyelan gibi kütle hareketleri

4.       Su erozyonunun oluşması ve şiddetindeki artış

5.       Beşeri faaliyetlerin kısıtlanması

6.       Sel ve taşkın gibi doğal afetlere oluşum nedeniyle zorunlu göçlerde artış

7.       Canlı yaşamının olumsuz etkilenmesi

8.       Salgın hastalıklarda artış

Kuraklık;

 

·         Yağışların kaydedilen normal seviyenin altına düşmesi, sıcaklıkların artışı ile buharlamanın şiddetlenmesi gibi durumlar sonucu arazi ve su kaynaklarının bu durumdan olumsuz etkilenmesi ve hidrolojik dengede bozulmanın meydana gelmesi kuraklık olarak adlandırılır.

·         Kuraklık olayının gerçekleşmesinde doğal faktörlerin yanında beşeri faktörlerinde etkisi büyüktür.

·         Bilinçsiz ve aşırı su kullanımı, fosil yakıtların kullanılması gibi pek çok olumsuz faaliyetler sonucu küresel ısınma, sera etkisi gibi çevre sorunlarının artışı, orman tahribi gibi pek çok beşeri faaliyet kuraklığı tetikleyebilir.

·         Kuraklık en yavaş gelişen ve etkisini en uzun süre hissettiren ayrıca tahmini zor olan bir ekstrem olaydır.

·         Günümüzde başta Afrika kıtası ülkelerinin büyük bir bölümü olmak üzere dünya üzerindeki birçok alan bu tehlike ile karşı karşıyadır.

Bir bölgede etkili olabilecek uzun süreli kuraklığın ortaya çıkaracağı olası durumlar şöyle sıralanabilir;

1.       Tarımsal üretimde azalma

2.       Tarım ürünü çeşidinde azalma

3.       Verimli toprakların erozyon nedeniyle kaybı

4.       Biyoçeşitlilikte azalma

5.       Ekosistemlerde bozulma

6.       Bitkilerin fotosentezinde yavaşlama

7.       Su kaynaklarında azalma

8.       Orman ve otlak alanlarının yok olması

9.       Hidroelektrik enerjisi üretiminde azalma

10.   Su problemi nedeniyle dünya üzerinde sıcak çatışma bölgelerinin belirmesi

11.   İnsan yaşamının zorlaşması (açlık, kıtlık, salgın hastalık vs.)

12.   Göç

13.   Su ekosistemlerinde bozulma (balık türlerinin yok olması gibi)

14.   Yangınlarda artma

Not:

Küresel ısınmanın hem kuraklığa yönünde hem de aşırı yağışlara neden olması ayrı bir sorundur. Küresel ısınmanın sonucu olarak deniz ve okyanuslardan buharlasan su miktarlarında önemli derece artmalar görülecektir bunun sonucu olarak yeryüzüne daha nemli bir hava hakim olacaktır ve bu nemli hava sonucu yağışlarda da artma gözlenecektir. Suyun buharlaşması sonucu ise sert rüzgârların artması ve bu artışlar suyun topraktan daha hızlı buharlaşmasına neden olacaktır. Buda bazı bölgelerin kuraklaşmasına neden olacaktır.

JEOLOJİK VE JEOMORFOLOJİK KARAKTERLİ EKSTREM OLAYLAR

 DEPREM;

ü       Levha hareketleri sonucu yeryüzündeki kırık alanlarında görülen fay hatlarındaki gerilme, sıkışma ve bükülme deprem adını verdiğimiz yer kabuğu hareketlerine neden olmaktadır.

Dünya deprem alanlarının dağılımı ile

·         Aktif levha sınırlarının

·         Fay hatlarının

·         Volkanik faaliyetlerin

·         Volkanik şekillerin

·         Kırıklı dağların (horst-graben)

·         Sıcak su kaynakları adını alan fay kaynaklarının ( kaplıca, ılıca), gayzerlerin

·         Jeotermal enerji potansiyeli yüksek bölgelerin

·         Sağlık turizmi adının alan termal turizmin

·         Genç oluşumlu (yakın bir jeolojik devirde oluşmuş) alanların dağılımı birbirine paraleldir.

Bir deprem sırasında şu olaylar oluşabilir;

1.       Yer sarsıntısı

2.       Fay oluşumu

3.       Zemin sıvılaşması

4.       Yamaç ve çamur akıntısı

5.       Tsunami

6.       Yerüstü sularında ve yer altı su seviyelerinde değişme

7.       Kaynak ve kaplıca sularında değişme

8.       Heyelan, çığ

·         Çin’de  (Shensi) 1556 yılında yaşanan deprem 830.000 dolaylarında insanın ölümüne yol açtığından en fazla can kaybına neden olan deprem olarak bilinmektedir.

·         Türkiye’de ise 1939 yılındaki Erzincan depremi ile 30.000 dolaylarında insan hayatını kaybetmiştir.

Aktif Deprem Kuşakları:

 

1.       Pasifik Deprem Kuşağı:

Yeryüzündeki depremlerin %68.i bu kuşakta gerçekleşir.

Bu kuşak üzerinde;

·         Amerika Kıtasının Batı Kıyıları (Kayalık-And Dağları)

·         Aleut adaları

·         Japonya

·         Filipinler

·         Yeni Gine

·         Güney Pasifik adaları

·         Yeni Zelanda bulunur.

2.       Alp-Himalaya Deprem Kuşağı:

Yeryüzündeki depremlerin %21.i bu kuşakta gerçekleşir.

Bu kuşak üzerinde;

·         Asya’nın güney, güneydoğu ve doğu kıyıları

·         Kuzey Afrika(Atlas Ülkeleri)

·         Güney Avrupa

·         Anadolu Yarımadası  bulunur.

3.       Yeryüzündeki depremlerin %11.i Atlas okyanusu orta kesimi ile Doğu Afrika’da görülür.

Deprem Riskinin Düşük Olduğu Yerler:

Dünya’da;

·         Yaşlı kütleler

·         Eski kıta çekirdekleri

·         Masifler

·         Eski jeolojik devirde oluşmuş araziler

Deprem riskinin düşük olduğu alanlardır.

Bu alanlar:

ü       Doğu Avrupa

ü       Kuzey batı Avrupa

ü       Kanada

ü       Avustralya’nın büyük bir bölümü (Güney doğusu hariç-Avustralya Alpleri)

ü       İskandinav yarımadası

ü       Kuzey Asya (Sibirya)

TSUNAMİ;

 

·         Şiddetli depremler ya da volkanizma nedeniyle okyanus tabanında kırılan büyük plakalar,

okyanusta büyük dalgalar meydana getirir. Bu durum tsunami adını alır.

·         Tsunamilerin çoğu deprem, volkanik patlama, denizaltı heyelanı, göktaşı çarpması gibi etkilerle

oluşur.

·         Çoğu tsunami kıyıya yakın ya da uzak depremler nedeni ile meydana gelir. Dalga gruplarının

asıl sebebi, enerji boşalımları ve deprem sonucu oluşan kabuksal deformasyonlardır.

·         Tsunaminin büyüklüğü onu meydana getiren depremin büyüklüğüne bağlıdır. Daha büyük bir

deprem daha büyük bir tsunaminin meydana gelmesine neden olur.

·         Büyük okyanusa kıyısı olan ülkeler (Endonezya, Japonya, Şili, Yeni Gine Adaları gibi ülkeler)

ile Akdeniz havzası ülkeleri ( İtalya, Portekiz, İspanya, Türkiye gibi) tsunami riski altındaki

ülkelerdir.

Tsunami sürecinde şu olumsuz durumlar oluşabilir;

1.       Deniz seviyesinde yükselme

2.       Kıyıya yakın yerleşim alanlarının sular altında kalması

3.       Can ve mal kayıpları

VOLKANİZMA;

Dünya deprem dağılışı ile volkanik alanların dağılışı birbirine paraleldir. Çünkü bu alanlar genellikle yeryüzünün aktif alanlarında (levha sınırları), genç ve hareketli bölgelerinde görülmektedir.

 

Dolayısıyla Dünya volkanik alanları;

·         Büyük (Pasifik-Ateş Çemberi) Okyanus ortaları (Endonezya, Yeni Zelanda, Japonya, Filipinler, Hawaii), Amerika’nın Batı kıyıları

·         Atlas okyanusu ortaları (İzlanda, Karayip ve Asor Adaları)

·         Akdeniz Çevresi (İtalya)

·         Doğu Afrika volkanik aktivitelerin görülebileceği yerlerdir.

Volkanizma faaliyetleri sonucunda şu durumlar gerçekleşebilir;

1.       Volkanik yer şekilleri oluşur.

2.      Atmosfere yayılan volkanik malzeme gökyüzünün kararmasına, sıcaklık değerlerinin azalmasına, çamur (kül) yağmurlarının oluşmasına neden olabilir.

3.      Buzul bölgelerde buzulların hızla erimesine yol açarak sel felaketlerine, okyanus sularının tuzluluk değerlerinin değişmesine yol açabilir.

4.       Canlı yaşamını olumsuz etkiler

5.       Can ve mal kaybına yol açar.

6.       Deprem ve tsunami oluşturabilir.

7.       Çeşitli maden ve minerallerin oluşmasını sağlar

Not:

Sumatra’daki Toba Dağı yaklaşık 73.000 yıl önce patlamış ve atmosfere yoğun bir şekilde kül ve gaz yayılmıştır. Patlamanın şiddetiyle gökyüzünün karardığı ve bölgede sıcaklık değerlerinin önemli ölçüde azaldığı görülmüştür. Bu nedenle iklimin Buzul Çağı’ndaki duruma döndüğü tahmin edilmektedir. 

KÜTLE HAREKETLERİ;

·         Heyelanlar, yeryüzünde çok yaygın olarak görülen ve sık aralıklarla meydana gelen bir kütle hareketidir.

·         Heyelanlara bağlı olarak ağaçlar ve bitkiler, toprak tabakası ve ana kaya ile birlikte yerinden sökülerek yamaç aşağı taşınır.

·         Heyelanlar yeryüzünde çok sık meydana gelen ve çok yaygın bir kütle hareketi çeşididir ve aşınmada önemli rol oynarlar. Büyük heyelanlar aynı zamanda topografyada derin izler bırakırlar.

Heyelan oluşumunda etkili olan faktörleri şöyle sıralayabiliriz;

·         Kuvvetli eğim

·         Yağış

·         Suya doygunluk

·         Killi arazinin varlığı

·         Tektonik yapı (Tabakaların eğim doğrultusunda uzanması)

·         Yer çekimi

·         Beşeri faaliyetler

·         Deprem, volkanizma gibi doğal afetler

Heyelanlar dünya üzerinde engebeli arazilerin ve yoğun yağışların etkili olduğu yerlerde etkilidirler (Türkiye, Hindistan, Filipinler, Endonezya, Amerika Kıtasının Batı kıyıları örneğin Şili) 

Dünya Heyelan Riski haritası

 

Heyelanlar sonucunda şu durumlar oluşabilir;

1.       Verimli toprakların kaybı yoluyla tarımsal faaliyetlerde verimsizleşme,  Ulaşım yollarının

kapanması,    Göç ,

KLİMATOLOJİK KARAKTERLİ EKSTREM OLAYLAR

Şiddetli Rüzgâr ve Fırtınalar:

     

1.       Kasırga, hortum ya da tayfun aynı meteorolojik olayı anlatmakta kullanılan sözcüklerdir.

2.      Sıcak iklim kuşağında, ani basınç farklarından kaynaklanan ve hızları saatte 100 - 150 km.ye kadar çıkabilen çok şiddetli rüzgârlardır.

3.       Daha çok okyanuslar üzerinde oluşurlar.

4.      Belirli yollar izleyerek karaların üzerine de sokulurlar. Sarmal hava hareketleri halinde olduklarından, genellikle hortumlara sebep olurlar. Çevrelerine büyük zarar verirler.

5.      Kasırgalara Asya'nın güney kıyılarında ve Avustralya'nın Büyük Okyanus kıyılarında Tayfun (Çince ''Büyük rüzgâr'' demektir), Meksika Körfezi kıyılarında Hurrican (Hariken), Afrika'nın bazı kesimlerinde ve Latin Amerika kıyılarında da Tornado (Hortum) adı verilir.

6.      Subtropikal ve tropikal iklim kuşağındaki denizlerde meydana gelir. ( Kuzey Amerika, Güney ve Güneydoğu Asya-Hindistan, Çin, Filipinler, Bangladeş, Pakistan…)

        

Şiddetli rüzgar ve fırtınalar şu durumlara yol açabilir;

1.       Deniz seviyesinin yükselmesi ile su baskınlarının oluşması

2.       Can ve mal kayıplarının yaşanması

3.       Göç

4.       Ekosistemlerin zarar görmesi

5.       Beşeri faaliyetlerin aksaması

6.       Şiddetli yağışlara yol açması

Aşırı Sıcaklar-Aşırı Soğuklar;

1.      Herhangi bir yerde o güne kadar görülmeyen ya da çok seyrek görülen sıcaklık ve soğuklukların belli bir süre yaşanmasıdır.

2.      Bu gibi ekstrem olayların yaşanmasında beşeri faaliyetler adını alan insan faaliyetlerinin etkisi büyüktür.

3.      Sanayileşme, şehirleşme, teknolojik gelişmelerle doğaya yapılan müdahalenin artması, fosil yakıt kullanımı, hızlı nüfus artışı, doğal kaynakların aşırı ve bilinçsiz kullanılması gibi etmenler beşeri etmenlere örnek verilebilir.

   

Bir bölgede yaşanan ve uzun süren aşırı sıcaklar ve soğuklar şu oluşumlara neden olabilir;

1.       Su kaynaklarında azalma

2.       Kuraklık

3.       Beşeri faaliyetlerde aksama

4.       Canlı yaşamının olumsuz etkilenmesi

5.       Başta tarım olmak üzere pek çok ekonomik faaliyette aksama

6.       Enerji üretiminin azalması

7.       Enerji tüketiminin artması

8.       Biyoçeşitlilikte azalma

9.       Ekosistemlerde bozulma,

10.   Sel ve taşkın oluşumuna yol açma